Kto i kiedy może złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie osoby starszej i chorej

Choroby demencyjne, trwałe schorzenia somatyczne oraz choroba Alzhaimera powodują, iż osoby nimi dotknięte z czasem tracą zdolności i możliwości działania w codziennych sprawach takich jak opłata rachunków, pobieranie emerytury, dokonywanie zakupów, zarząd swoimi sprawami osobowymi i majątkowymi. Co więcej, bardzo często choroby takie sprawiają, że zachowania chorych w sprawach życia codziennego stają się nieracjonalne i szkodzące ich interesom. Taka sytuacja jest bardzo trudna dla bliskich bowiem pomimo świadomości sytuacji nie mają żadnych podstaw do działania za chorego, który często nie ma również pełnej świadomości swoich czynów i ich skutków. 

Rozwiązaniem powyższego problemu jest ubezwłasnowolnienie częściowe lub całkowite osoby starszej dotkniętej chorobami trwałymi. Przy czym istotne jest, iż ubezwłasnowolnienie jest możliwe wówczas, gdy dana osoba nie jest w stanie samodzielnie pokierować swoim postępowaniem z uwagi na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne. Nie jest to zatem środek prawny w sytuacjach, w których osoba jest świadoma swoich działań i zdolna do podejmowania racjonalnych decyzji wobec swojej osoby i majątku. Ubezwłasnowolnienie osoby starszej jest zatem możliwe w sytuacjach, w których osoba taka ma zawansowane problemy z pamięcią, nieuzasadnione stany agresji, jak również w wyniku choroby traci kontakt z rzeczywistością i nie jest w stanie bez opieki i nadzoru funkcjonować w społeczeństwie, w tym załatwić podstawowych czynności życia codziennego. 

Postępowanie o ubezwłasnowolnienie, jako procedura najdalej posuniętej w skutkach inwazji sądu w sytuację osobistą osoby, jest zastrzeżone do prowadzenia sądowi okręgowemu, który orzeka w składzie trzech sędziów zawodowych. Postępowanie to toczy się w trybie nieprocesowym, w którym sąd nie ma roli jedynie arbitra, ale przede wszystkim kreatora postępowania sądowego poprzez znaczne ograniczenie zasady kontradyktoryjności – sporności. Ponadto w sprawie o ubezwłasnowolnienie istotne znaczenie odgrywają biegli, którzy w sposób kolegialny oceniają stan zdrowia osoby objętej wnioskiem. 

Podkreślenia wymaga fakt, iż wniosek o ubezwłasnowolnienie całkowite może zostać złożony wobec osoby, która ukończyła 13 lat przez ograniczony krąg osób. Wnioskodawcą w takim postępowaniu może być: małżonek, krewni w linii prostej (rodzice, dziadkowie, dzieci) oraz rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy. Wniosek taki zatem nie może być zgłoszony przez osoby poboczne, tj. znajomych, sąsiadów czy dalszą rodzinę – ten krąg podmiotów może podejmować jedynie działania pośrednie w uzgodnieniu z podmiotami uprawnionymi do złożenia wniosku lub organizacjami społecznymi oraz prokuraturą. W postępowaniu o ubezwłasnowolnienie zawsze udział bierze prokurator, którego rolą jest ochrona praworządności, w tym praw osoby objętej wnioskiem, jak również jej małżonek, o ile nie był wnioskodawcą w sprawie. Istotne jest, iż złożenie wniosku w złej wierze lub lekkomyślnie naraża wnioskodawcę na grzywnę. 

Wniosek jest składany do sądu okręgowego właściwego z uwagi na miejsce zamieszkania osoby nim objętej, a w przypadku jego braku sąd miejsca jej pobytu. Wniosek podlega opłacie sądowej w kwocie 40 zł. We wniosku należy opisać okoliczności, w tym rodzaje zachowań osoby objętej wnioskiem oraz złożyć wszelkie dokumenty medyczne uzasadniające chorobę i zachowania osoby chorej. Brak świadectwa medycznego w tym zakresie może spowodować odrzucenie wniosku. Możliwe jest również powołanie dowodu z zeznań świadków i innej dokumentacji niż medyczna. Obligatoryjnie w toku postępowania odbywa się wysłuchanie osoby objętej wnioskiem, przy czym sąd może zarządzić jej sprowadzenie do sądu lub odbyć sesję wyjazdową do miejsca jej pobytu. Obligatoryjnym dowodem w toku sprawy o ubezwłasnowolnienie jest przeprowadzenie opinii biegłego psychiatry, psychologa oraz neurologa, a razie konieczności również oddanie osoby objętej wnioskiem na obserwację do zakładu leczniczego. 

Sąd rozstrzyga wniosek po przeprowadzeniu rozprawy, na której wysłuchuje uczestników postępowania. Na rozprawie słuchaniu podlega również osoba objęta wnioskiem, jednak jeżeli jej stan zdrowia nie pozwala na uczestniczenie w rozprawie, sąd ustanawia dla niej kuratora. Kuratorem najczęściej zostaje osoba bliska, inna niż wnioskodawca. Ubezwłasnowolnienie orzekane jest w drodze postanowienia, w którym sąd wskazuje czy jest to ubezwłasnowolnienie całkowite czy częściowe oraz z jakiej przyczyny (dysfunkcji zdrowotnej) zostało orzeczone. Postanowienie takie podlega zaskarżeniu apelacją, którą może złożyć samodzielnie również osoba ubezwłasnowolniona, nawet o ile ma ustanowionego kuratora lub doradcę tymczasowego. Sąd może bez wniosku osoby objętej wnioskiem ustanowić jej pełnomocnika z urzędu. Po uprawomocnieniu postanowienia o ubezwłasnowolnieniu sąd z urzędu przesyła akta do sądu opiekuńczego, tj. sądu rejonowego, wydziału rodzinnego miejsca pobytu osoby ubezwłasnowolnionej, celem ustanowienia opiekuna prawnego. 

Zwrócić uwagę należy na stosunkowo młodą regulację w zakresie postępowań o ubezwłasnowolnienie, czyli na możliwość ustanowienia dorady tymczasowego. Jest to możliwe na każdym etapie postępowania, o ile osoba objęta wnioskiem jest pełnoletnia. Ustanowienie doradcy tymczasowego powoduje, iż osoba, której wniosek dotyczy ma ograniczoną zdolność do czynności prawnej, jest traktowana jak osoba częściowo ubezwłasnowolniona. Doradcą tymczasowym ustanawiani są z reguły bliscy osoby objętej wnioskiem, może być nim wnioskodawca. Doradca tymczasowy jest przedstawicielem ustawowym osoby objętej postępowaniem do czasu oddalenia wniosku o ubezwłasnowolnienie lub ustanowienia opiekuna prawnego. Regulacja ta stanowi swoiste zabezpieczenie postępowania poprzez tymczasowe uregulowanie sytuacji prawnej osoby objętej wnioskiem w zakresie jej spraw osobowych i majątkowych. 

Sprawy z zakresu ubezwłasnowolnienia są sprawami, które powinny być prowadzone co do zasady w szybkim tempie, mają bowiem na celu zabezpieczenie sytuacji osoby, która nie może samodzielnie pokierować swoim zachowaniem. Warto wobec delikatności problemu zarówno w zakresie prawnym, jak również społecznym, skontaktować się z prawnikiem, by wybrać najlepsze rozwiązanie w takiej sytuacji.

Paulina Adamczyk

adwokat

Kancelaria Zdanowicz i Wspólnicy

Kontakt: blog@zdanowiczlegal.pl