Darowizna z nieruchomości a roszczenia alimentacyjne darczyńcy względem obdarowanego

Osoby starsze często decydują się przekazać najbliższym swoje mienie jeszcze przed śmiercią poprzez zawarcie umowy darowizny. Po dokonaniu darowizny, sytuacja majątkowa darczyńcy może ulec pogorszeniu. Obdarowani mają wówczas pewne obowiązki względem darczyńcy, co będzie tematem niniejszego posta.

Umowa darowizny została uregulowana w artykułach od 888 do 902 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz U nr 16, poz. 93, z późn. zm.) i polega na bezpłatnym, nieekwiwalentnym świadczeniu darczyńcy kosztem swego majątku dla przysporzenia korzyści obdarowanemu. Darowizna nieruchomości jest czynnością cywilnoprawną, wymagającą dla swej ważności zachowania formy aktu notarialnego, co wynika z art. 73 § 2 k.c. w związku z art. 890 § 2 k.c. oraz art. 158 k.c. Po dokonaniu darowizny nieruchomości, osoby starsze, które popadają w niedostatek często nie mają świadomości, że prawo nakłada na obdarowanych obowiązek świadczeń alimentacyjnych względem darczyńców, co wynika wprost z art. 897 k.c.: jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych; obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia. Podstawową przesłanką powstania roszczenia z art. 897 k.c. jest popadnięcie darczyńcy w niedostatek po dokonaniu darowizny, tj. po przekazaniu nieruchomości. Pojęcie niedostatku nie zostało ustawowo zdefiniowane. 

W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r. sygn. uchwały: III CZP 91/86, Sąd Najwyższy wskazał, że za znajdujące się w niedostatku należy uważać osoby, które nie mogą własnymi siłami zaspokoić usprawiedliwionych potrzeb, nie posiadają własnych środków w postaci wynagrodzenia za pracę, emerytury czy renty ani też dochodów z własnego majątku. Zakres obowiązku obdarowanego na podstawie art. 897 k.c. określony jest analogicznie, jak jest to w Ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59 z późn. zm.), art. 135 § 1 KRO, poprzez dwa parametry obejmujące: sytuację uprawnionego oraz podstawę majątkową zobowiązanego, a więc odpowiednio poprzez usprawiedliwione potrzeby darczyńcy oraz istniejące wzbogacenie obdarowanego. Ten drugi element oceniany powinien być według zasad bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 i nast. k.c.). Warto zauważyć, że ustawodawca celem złagodzenia sytuacji obdarowanego, przyznał mu upoważnienie przemienne (facultas alternativa) w przypadku, gdy darczyńca wystąpi do niego z roszczeniem o dostarczenie środków utrzymania. Obdarowany może w takiej sytuacji w granicach istniejącego wzbogacenia z tytułu darowizny, albo dostarczać środki utrzymania, albo zwrócić darczyńcy wartość wzbogacenia istniejącą w dacie, kiedy powziął wiadomość o przesłankach roszczenia darczyńcy określonych w art. 897 k.c. 

Rozbieżności w doktrynie budzi natomiast relacja między roszczeniem wynikającym z art. 897 k.c., a roszczeniami alimentacyjnymi od osób ustawowo wobec niego zobowiązanych na podstawie KRO. Zgodnie z pierwszym stanowiskiem, darczyńca może wykonywać uprawnienie wynikające z art. 897 k.c. dopiero wtedy, gdy jego niedostatek jest spowodowany także tym, że nie może uzyskać świadczeń alimentacyjnych od osób zobowiązanych. Odmienne stanowisko w tej kwestii, to takie, zgodnie z którym darczyńca zanim zacznie dochodzić roszczenia o dostarczenie środków utrzymania od osób zobowiązanych względem niego do alimentacji, powinien wykonać uprawnienie wynikające z art. 897 k.c. 

Jeżeli zobowiązane z ustawy do alimentacji dzieci darczyńcy nie wykonują swego obowiązku alimentacyjnego, przez co darczyńca znajduje się niedostatku, obdarowany, (nawet jeżeli należy do krewnych darczyńcy) zobowiązanych z ustawy do alimentacji w dalszej kolejności (art. 129 KRO), ma obowiązek dostarczyć darczyńcy środków utrzymania. Jeżeli tego nie czyni, pozostawiając darczyńcę bez koniecznej pomocy, może okazać się rażąco niewdzięczny, co będzie uprawniać darczyńcę do odwołania darowizny - wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15 lutego 1994 r. (sygn. sprawy: I ACr 684/93). Jeżeli natomiast dzieci darczyńcy spełniają swój obowiązek alimentacyjny, przez co darczyńca nie pozostaje w niedostatku, roszczenie o dostarczanie środków utrzymania od obdarowanego nie powstaje z uwagi na brak koniecznej przesłanki, tj. pozostawania darczyńcy w niedostatku.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że roszczenie alimentacyjne wygasa zawsze z chwilą śmierci darczyńcy, natomiast w przypadku śmierci obdarowanego przechodzi na jego spadkobierców. W związku z tym, że obowiązek alternatywny ciąży na obdarowanym jedynie w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, wygasa także z chwilą wyczerpania się wartości przedmiotu darowizny, według stanu z chwili powstania obowiązku świadczenia, chociażby darczyńca nadal znajdował się w niedostatku. 

Podsumowując, darczyńcy, który w wyniku obdarowania osoby bliskiej nieruchomością, popadł w niedostatek, przysługuje względem obdarowanego roszczenie alimentacyjne. 

Warto przytoczyć tezę wyroku Sądu Najwyższego z dnia Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2003 r. (sygn. sprawy: IV CKN 115/01): przy ocenie obowiązków obdarowanego wobec darczyńcy, wynikających ze stosunków osobistych (rodzinnych), jak i etycznego obowiązku wdzięczności, sąd może posiłkować się treścią art. 897 k.c. Przepis ten, jako mający na celu zabezpieczenie interesów darczyńcy w wypadku popadnięcia w niedostatek, stanowi, że obowiązek obdarowanego kształtowany jest nie tylko przez potrzebę darczyńcy, ale i przez granice wzbogacenia. 

Osoba starsza, która decyduje się obdarować najbliższego nieruchomością, powinna wcześniej to przemyśleć, jak również przeanalizować swoją sytuację finansowa, która w wyniku darowizny może ulec pogorzeniu. Istotnym jest jednak, aby miała świadomość, że w przypadku popadnięcia w niedostatek, przysługuje jej roszczenie alimentacyjne względem osoby obdarowanej. 

Agnieszka Materna

prawnik

Kancelaria Zdanowicz i Wspólnicy

Kontakt: blog@zdanowiczlegal.pl 

Jak darowizna wpływa na wysokość spadku dla obdarowanego?

Dokonanie darowizny powodować może skutki w sferze praw spadkowych zarówno samego obdarowanego, jak również innych spadkobierców darczyńcy. 

W pierwszej kolejności wskazać należy, iż darowizny czynione na rzecz spadkobierców mogą zostać zaliczone na poczet schedy spadkowej przy dziale spadku. Jak stanowi art. 1039 Kodeksu cywilnego, o ile dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego nie wymienionego w paragrafie poprzedzającym. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte. Zgodnie z art. 1041 Kodeksu cywilnego dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego. 

Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny podlegającej zaliczeniu. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku. Przy zaliczaniu na schedę spadkową nie uwzględnia się pożytków przedmiotu darowizny. W praktyce zatem otrzymane darowizny za życia spadkodawcy mogą spowodować, iż obdarowany nic już nie otrzyma przy dziele spadku lub otrzyma mniej, a czasem nawet będzie musiał „dopłacić” innym uprawnionym. 

Ponadto poczynione darowizny mają wpływ na kwestie przysługiwania i wysokości zachowku. Przy obliczaniu zachowku bowiem dolicza się poczynione darowizny do wartości spadku (art. 993 Kodeksu cywilnego). Nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Wartość darowizny uwzględnia się na podstawie cen z chwili jej dokonania, a nie cen z chwili obliczania zachowku. 

Zgodnie z art. 996 Kodeksu cywilnego darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego. Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. 

Podkreślić należy, iż uzyskana od spadkodawcy darowizna, może powodować również powstanie po stronie obdarowanego obowiązku zaspokojenia roszczeń o zachowek spadkobierców ustawowych. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku (art. 1000 Kodeksu cywilnego). Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny. W przypadku kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność stosownie do przepisów artykułu poprzedzającego tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później. 

Więcej informacji o sprawach spadkowych - kliknij tutaj - nasz nowy Portal spadkowy!

Paulina Adamczyk 

prawnik 

Kancelaria Zdanowicz i Wspólnicy 

kontakt: blog@zdanowiczlegal.pl 

Jak sformalizować darowiznę i jakie podatki trzeba zapłacić od darowizny?

Zgodnie z art. 888 Kodeksu cywilnego przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Co do zasady, oświadczenie o darowiźnie winno mieć formę aktu notarialnego. Niezachowanie tej formy nie przesądza jednak o nieważności tej czynności prawnej w sytuacji, gdy przyrzeczone świadczenie zostało już spełnione - darowizna może zatem zostać zawarta w formie ustnej, pisemnej, lub też nawet w sposób dorozumiany. Nie dotyczy to jednak przypadku, gdy jej przedmiotem jest własność lub użytkowanie wieczyste nieruchomości oraz prawa spółdzielcze do lokalu. Wówczas, pod rygorem nieważności, konieczna jest forma aktu notarialnego. 

Obowiązek zapłaty i wysokość podatku od darowizny zależy od kwoty nabytej darowizny oraz przynależności nabywcy do określonej grupy podatkowej. Podstawę opodatkowania stanowić tu będzie czysta wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych, a więc po potrąceniu długów i ciężarów, jeżeli wartość ta przekroczy określoną, wolną od podatku kwotę, inną dla każdej grupy podatkowej. Do pierwszej grupy podatkowej zalicza się małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę oraz teściów. Drugą grupę stanowią zstępni rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępni i małżonkowie pasierbów, małżonkowie rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonkowi rodzeństwa małżonków, małżonkowie innych zstępnych, do trzeciej zaś grupy zaliczyć należy innych nabywców. Kwota wolna od podatku wynosi odpowiednio dla I grupy 9.637 zł, 7.276 zł dla II grupy, 4.902 zł dla osób zaliczonych do III grupy podatkowej. W przypadku, gdy nabycie własności rzeczy i praw majątkowych od tej samej osoby ma miejsce więcej niż jeden raz, do wartości rzeczy i praw nabytych ostatnio dolicza się wartość rzeczy i praw majątkowych nabytych od tej osoby w okresie 5 lat poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie. Od podatku obliczonego od łącznej wartości nabytych rzeczy i praw majątkowych potrąca się podatek przypadający od poprzednio opodatkowanych nabytych rzeczy i praw majątkowych. 

Należy pamiętać, iż zgodnie z art. 4a ustawy o podatku od spadków i darowizn z dnia 28 lipca 1983 roku (Dz. U. 2009, Nr 93, poz. 768), od podatku od uzyskanej darowizny całkowicie zwolnione są osoby zaliczone do I grupy podatkowej, z wyłączeniem jednak zięcia, synowej oraz teściów, pod warunkiem, że zgłoszą one nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego oraz udokumentują wartość nabytego majątku. W przeciwnym razie, osoby te będą podlegały obowiązkowi podatkowemu na równi z osobami należącymi do I grupy podatkowej, co oznacza konieczność zapłaty podatku od wartości nabytych rzeczy i praw majątkowych przekraczających kwotę 9.637 zł. Zgłoszenie do urzędu skarbowego nie będzie musiało być jednak dokonane, gdy wartość majątku nie przekroczy wskazanej powyżej kwoty wolnej od podatku lub gdy nabycie nastąpiło na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego. W tym drugim przypadku zgłoszenia dokona płatnik podatku, którym jest notariusz. 

Podatnicy obowiązani są złożyć zeznanie podatkowe właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie miesiąca od dnia powstania obowiązku podatkowego. W przypadku darowizny obowiązek ten powstaje - w razie zawarcia umowy bez zachowania przewidzianej formy – z chwilą spełnienia przyrzeczonego świadczenia. W przypadku, gdy z uwagi na przedmiot darowizny, przepisy wymagają formy szczególnej dla oświadczeń obu stron, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą złożenia tych oświadczeń. 

Obowiązek złożenia zeznania podatkowego nie ciąży na osobie obdarowanej, gdy podatek zostanie pobrany przez notariusza. Obowiązek podatkowy powstanie wówczas z chwilą złożenia przez darczyńcę oświadczenia w formie aktu notarialnego. 

Emilia Bartosiak 

prawnik 

Kancelaria Marek Zdanowicz i Wspólnicy 

kontakt: blog@zdanowiczlegal.pl

Jak przygotować się do procesu o odwołanie darowizny?

Procesy o odwołanie darowizny są z reguły w praktyce dość trudne dla darczyńcy, który chce doprowadzić do uchylenia skutków darowizny. 

W tym miejscu chciałabym się skupić na kwestii odwołania darowizny już wykonanej. Jak wiadomo, zgodnie z art. 898 Kodeksu cywilnego, uzasadnieniem dla odwołania darowizny jest dopuszczenie się przez obdarowanego względem darczyńcy rażącej niewdzięczności. Nie każde zachowanie obdarowanego, którego nie akceptuje darczyńca, kwalifikować się będzie dla sądu jako „rażąca niewdzięczność”. Sugerowane jest zatem skonsultowanie szans odwołania darowizny z prawnikiem, który okiem niezaangażowanej w spór osoby trzeciej, spojrzy obiektywnie na zagadnienie niewdzięczności. Sąd Najwyższy jako przykłady rażącej niewdzięczności podaje odmówienie pomocy w chorobie, odmowę pomocy osobom starszym, rozpowszechnianie uwłaczających informacji o darczyńcy, pobicia czy ciężkie znieważenia. W innym orzeczeniu Sąd wyjaśnia, iż znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, drobne czyny nawet umyślne, ale niewykraczające, w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe, rodzinne, jak też wywołane zachowaniem się, czy działaniem darczyńcy. Nie jest również obojętna przyczyna niewdzięczności, bo umożliwia dokonanie osądu, czy i na ile zachowanie obdarowanego może być uznane za nieusprawiedliwione. Jeśli już ustaliliśmy, że miała miejsce w naszej sprawie rażąca niewdzięczność obdarowanego, należy zebrać jej dowody, tak aby można było przedstawić je w sądzie do oceny. 

Nie można odwołać darowizny, gdy przebaczyliśmy obdarowanemu niewdzięczność, ani też gdy upłynął rok od dnia, w którym dowiedzieliśmy się o niewdzięczności, ani też, gdy darowizna była zgodna z zasadami współżycia społecznego. 

Zanim wystąpimy do sądu należy złożyć obdarowanemu oświadczenie na piśmie w sprawie odwołania darowizny. Jeśli nie ma możliwości uzyskania pokwitowania odbioru tego oświadczenia od obdarowanego, należy wysłać mu to oświadczenie listem poleconym za potwierdzeniem odbioru i zachować koniecznie dowód nadania i dowód odbioru pisma. 

Aleksandra Dalecka 

adwokat 

Kancelaria Zdanowicz i Wspólnicy

Kontakt: blog@zdanowiczlegal.pl